De Volkskrant, 27 september 1984
Gebroken spiegels – het onontkoombare gelijk van Gorris
Film toont haarscherp aan hoe vrouwen er maatschappelijk voorstaan
“Het is niet veel veiliger om een gewone burgertrut te zijn dan een hoer”, zegt Dora (Henriëtte Tol), een hoer in sexclub Happy House, waar zich de nieuwe speelfilm van Marleen Gorris voor een groot deel afspeelt
Dora is een centrale figuur, die weet wat ze doet (hoereren), waarvoor ze het doet (geld) en tegelijk daarop een nogal cynische visie heeft. Dora heeft meer inzicht dan de meeste andere vrouwen in de club. Ze staat er niet buiten of boven, maar bewaart altijd ook enige afstand. Zij is ook een van de twee vrouwen die aan het eind van de film de club verlaat en tegen de madame van het bordeel zegt niet meer terug te komen. “Als het aan mij ligt”, voegt zij er aan toe. Hoe het verder met haar moet laat de film open en zelfs op dit moment van haar pertinente weigering om verder te gaan, wijst Dora op de van pessimisme getuigende mogelijkheid dat er meer is dan een volledig eigen keus.
Boodschap
Gebroken spiegels is net als de dinsdag nog op televisie vertoonde De stilte rond Christine M. een film die op traditionele manier een razend knap geconstrueerd, spannend en soms humoristisch verhaal vertelt, in een vorm die absoluut niet revolutionair is en daarom de “boodschap” van Marleen Gorris begrijpelijk maakt voor iedereen. Het standpunt van Gorris is mede daardoor onontkoombaar. Haar “boodschap” heeft niet de betekenis van een lesje of preek, maar van een stelling, die aan de hand van voorbeelden wordt uitgewerkt en ook zo helder bewezen, dat er nauwelijks discussie over mogelijk is.
Marleen Gorris beweert eigenlijk niet eens, maar stelt vast. De documentair aandoende stijl van de film helpt eraan mee dat zij bijvoorbeeld op bijna objectieve wijze aantoont hoe vrouwen en maatschappelijk voorstaan. Gebroken spiegels geeft meer inzicht dan vele pamflettistisch getinte feministische brochures of dogmatisch geschematiseerde, al of niet wetenschappelijk onderlegde studies. De film van Gorris is noch het een noch het ander, maar veel genuanceerder en tegelijk daardoor heel geraffineerd in het ontzenuwen van argumenten die tegen de stellingen van de regisseuse zijn in te brengen. Ze nuanceert de vrouwen in haar film, die geen van allen heilig zijn, en ze nuanceert de mannen, die geen van allen onschuldig schijn, alleen al omdat ze vuile handen hebben, zodra ze actief deel uitmaken van een maatschappij waarin vrouwen zwak staan, bedreigd worden of direct aangevallen.
Woonboot
De enige man in de film die daarbuiten staat is een onaangepaste godsdienstwaanzinnige, die op de oever van een rivier in een huisje woont. Hij draagt niets bij aan de maatschappij, hij is er alleen maar. Hij woont naast de woonboot van genoemde Dora, stopt irreële dingen in zijn dagelijkse bestaan (hij biedt god een stoel aan in zijn huisje) maar komt ook met wijze uitspraken en geeft Dora een bloem: alsof hij daarmee wil aangeven dat hij meer niet kan doen, terwijl het ook een zuiver en simpel geven is zonder daarvoor iets terug te vragen. Deze man wordt op zeker moment opgeruimd, omdat iemand die onaangepast is de orde verstoort en weg moet, ook al doet hij helemaal niets. Degene die het initiatief neemt om die man weg te werken is een buurvrouw aan de overkant, door Dora als “teringwijf” omschreven, waarmee Gorris nog eens extra onderstreept dat ze niet zonder mee de vrouw lief en goed verklaart.
Buiten deze, niet in beeld komende oude dwaas zijn er geen aardige mannen in Gebroken spiegels. Sowieso zijn die naar Happy House gaan niet aardig, want ze maken de minachting tegenover vrouwen concreet. Zij brengen de macht van het geld binnen en betalen om voor hun gerief een vrouw te kunnen gebruiken. Een reclame voor bordelen is Gebroken spiegels allerminst.
Patsers
De klanten van Happy House zijn gevarieerd, van regelrechte patsers en schreeuwende corpsballen tot ogenschijnlijk aardige, normale personen. Maar juist de op het eerste gezicht aardige mannen krijgen er het meest van langs. Zoals de man die zich komt excuseren voor zijn gedrag een paar nachten geleden in een lallend gezelschap. Hem wordt op weinig zachtzinnige wijze duidelijk gemaakt dat hij niet moet denken aardiger te zijn dan de rest. Als hij echt aardig was, kwam hij er überhaupt niet. En wanneer na een shockerende steekpartij in het bordeel de “aardigste” klant van de zaak helpt met vervoer naar het ziekenhuis en daarvoor bedankt wordt, zegt deze: “Geen dank, ik zou hetzelfde doen voor een hond.” Waarna hij de gotspe heeft na afloop van het drama een paar briefjes van honderd tevoorschijn te halen om met een van de meisjes een nummertje te maken. Ook de ogenschijnlijk netste meneer krijgt van Marleen Gorris een vreselijke douw.
Deze scène is een concentratie van het verhaal dat door de bordeel-geschiedenis heen loopt. Daarmee begint de film: we zien hoe een man een lijk van een vrouw in het IJsselmeer gooit. De identiteit van de moordenaar blijft geheim. We zien nooit zijn gezicht. We zien wel zijn maatschappelijke status en zijn ordentelijke gezinsleven, dat in fel contrast staat met zijn moorden, want die ene vrouw is niet zijn enige slachtoffer. Aan het eind van de film komen de draden van deze verhalen bij elkaar. Dan blijken de twee gezichten van één man wonderlijk goed op elkaar te passen.
Het is een van de hardste standpunten in Gebroken spiegels: de stelling dat je je (potentiele) moordenaar niet kunt herkennen. Als hij zich verraadt is het meestal te laat. Omdat het om een vrouwenmoordenaar gaat, impliceert de stelling ook een beetje dat geen enkele man te vertrouwen is. Het zou een onzinnige stelling zijn te beweren dat elke man een potentiele moordenaar is en Marleen Gorris zegt dat dan ook niet, want niets in haar film is onzinnig. Moord is een extreem uiterste van een situatie die begint met een “normale” ongelijkheid. Gorris maakt duidelijk waarom elke vrouw wantrouwig staat tegenover mannen. En deze conclusie maakt ook dat je van die film niet vrolijker wordt, want wantrouwen is in de praktijk een belangrijke oorzaak in zoveel man-vrouw relaties.
Vrouwen hebben verdomd gelijk in hun angsten. Lees de kranten maar. Om dat vast te stellen behoef je geen lid van een softe praatgroep of een radicaal-feministe te zijn. Iedereen die nog niet tot dat inzicht is gekomen kan dat verwerven door naar Gebroken spiegels te gaan. En kan intussen genieten van een spannende en ontroerende film. Een film die uiteraard ook felle reacties kan uitlokken. Dat bleek al toen hij solliciteerde bij het festival van Venetië. De directeur van dat festival kon de conclusie niet aan of voelde zich dermate op zijn pik getrapt (om de meest relevante term maar te gebruiken) dat hij zonder argumenten alleen maar woedend uitriep dat hij de film “walgelijk” vond en daarmee uit. Elke man zal zich na Gebroken spiegels weer een stukje minder plezierig voelen. Het gelijk van Marleen Gorris is geen aangename gewaarwording.
Het was intussen wel de beste film van de Utrechtse filmweek en zowel door zijn kwaliteit als door zijn inhoud een even sterk als ontregelend slot van wat toch opgezet was als een vrolijk feest. En dan nu: naar de bioscoop.
Peter van Bueren